عوامل یادگیری شامل شرطی سازی، اثر تقویت کنندگی مصرف و بازدارندگی محرومیت به تنهایی توجیه کننده شروع و ادامه مصرف مواد مخدر در بیماران نیستند. در برخی شرایط مصرف طولانی مدت مواد مخدر، منجر به اعتیاد نمی شود. مثلاً شانس اعتیاد به مواد مخدر در بیمارانی که در طی بستری در بیمارستان به دلیل درد، مواد مخدر دریافت نموده اند بسیار کم است.
تنها دوازده درصد از سربازان آمریکایی که در ویتنام مصرف کننده هروئین بودند پس از سه سال از بازگشت به کشورشان عود وابستگی به هروئین داشتند. این یافته ها بیانگر وجود عوامل خطرساز است که در کنار عواملی نظیر یادگیری و بیولوژی منجر به سوء مصرف مواد مخدر می شود.
عواملی که باعث افزایش شانس سوء مصرف و وابستگی به مواد مخدر می شود در طی سال ها توسط محققین ارزیابی شده و خطرسازترین آن ها عبارتند از عوامل بیولوژیکی، ویزگی های فردی، عوامل خانوادگی و عوامل اجتماعی.
شاید بیشترین مطالعات ژنتیکی سوء مصرف مواد مخدر در والدین الکلیک صورت گرفته باشد. الکلیسم در والدین پیشگیری کننده سوء مصرف الکل و دیگر مواد، پرخاشگری و رفتارهای ضد اجتماعی در دوران نوجوانی است. این آسیب پذیری ژنتیکی در مورد دیگر مواد مخدر نظیر کانابیس، سیگار و هروئین شناخته شده است.
عوامل اجتماعی از مهمترین عوامل شروع مصرف مواد مخدر شمرده می شوند. شیوع بالای مصرف مواد مخدر در جامعه به خصوص در گروه همسالانی که فرد با آن ها تقابل دارد می تواند از عوامل شروع مصرف مواد مخدر باشد.
این عوامل از طریق فشار همسالان، تلاش برای همراهی و مطرح نمودن خود در گروه همسالان، در معرض قرار گرفتن و دسترسی آسان به مواد مخدر، درک غلط طبیعی بودن مصرف مواد مخدر اثر می کنند. تأثیر این عوامل در دوران تغییر موقعیت اجتماعی به خصوص ورود به مقاطع جدید تحصیلی راهنمایی و دبیرستان بیشتر است.
