فرآیند شکل گیری وابستگی به مواد مخدر در طی سه مرحله رخ می دهد که این مراحل عبارتند از:
مصرف پی در پی مواد علی رغم بروز مشکلات دائمی یا عود کننده ی اجتماعی یا میان فردی که در نتیجه ی مصرف مواد بوده یا بدان وسیله تشدید شده باشد مانند نزاع و کشمکش و درگیری فیزیکی با همسر و فرزندان.
کاملاً واضح است که، فرآیند شکل گیری اعتیاد به شکل متوالی است و شخص به مرور زمان به سمت مصرف مواد، افزایش میزان مصرف، سوء مصرف یا وابستگی دارو هدایت می شود و نهایتاً شخص وابسته به مواد را در دام فرآیندهای زیست شناختی یا چرخه ی معیوب دریافت مواد، تحمل و نشانه های ترک مواد گرفتار می کند.
مصرف دارو در طولانی مدت صرفاً برای جلوگیری از سندرم خماری و عوارض وخیم آن است. طبق تحقیقات به عمل آمده، به تدریج از تأثیر اولیه ی دارو در ایجاد نشئگی کاسته می شود و شخص برای جلوگیری از بروز علائم ترک، دارم را مصرف می کند.
اختلالات وابسته به مواد به دو دسته تقسیم می شوند که عبارتند از:
سوء استفاده از مواد آن است که مصرف مواد با زندگی شخص تداخل کرده است. همچنین، روز به روز بر اثرات منفی آن بر جسم و روان و عملکرد اجتماعی و شغلی مصرف کننده ی ماده ی مذکور افروده می شود.
برای تشخیص وابستگی به مواد وجود حداقل 3 نشانه از 7 نشانه ی مرضی اصلی ضروری است. نشانه های بالینی اصلی برای تشخیص وابستگی به مواد به شرح زیر می باشد.
تشخیص سوء استفاده از مواد مخدر، از وابستگی به مواد متفاوت است. در سوء استفاده از مواد، به تعداد کمتری از ملاک های تشخیصی نیازمندیم، اما در تشخیص وابستگی به مواد، ملاک های تحمل و علائم قطع دارو (ترک) برای تشخیص ضروری می باشند.
همانطور که مشخص است، تجربه ی وابستگی به مواد و سوءمصرف در ارتباط با انواع مواد و افراد مختلف متفاوت می باشد. به طور مثال، سوء استفاده از مواد، بیشتر در افرادی که مدت کوتاهی مواد استفاده می کنند یا مواد مشتق شده ای چون حشیش، ماری جوانا و غیره و کوکائین و مواد توهم زا مصرف می نمایند، بیشتر مشاهده می شود؛ هر چند که مواد فوق الذکر در مقایسه با مواد افیونی چون تریاک، مورفین و غیره، علائم ترک کمتری ایجاد می نمایند.
